TRUNG DUNG TÂN KHẢO: CHƯƠNG 2. TRUNG DUNG LÀ ĐẠO CỦA QUÂN TỬ

第 二 章

仲 尼 曰: 君 子 中 庸; 小 人 反 中 庸. 君 子 之 中 庸 也, 君 子 而 時 中;小 人 之 中 庸 也, 小 人 而 無 忌 憚 也.

PHIÊN ÂM

Trọng Ni viết: «Quân tử Trung Dung; tiểu nhân phản Trung Dung. Quân Tử chi Trung Dung dã, quân tử nhi thời trung; tiểu nhân chi phản Trung Dung dã, tiểu nhân nhi vô kỵ đạn dã.»

CHÚ THÍCH

1. Từ thời Khổng tử về trước, người quân tử là người có địa vị cao, hào hoa phú quí. Trái lại, Khổng tử gọi người đạo đức, đức hạnh là người quân tử. Con người tiểu nhân là người vô đạo bất lương. (Khổng Tử dĩ tiền sở xưng đích quân tử, thị chỉ tại thượng vị, đãn phú quí đích nhân. Khổng Tử tắc dĩ xưng hữu đạo đức đích nhân. Hòa bất đạo đức, đích tiểu nhân tương đối trĩ. (Trung Dung văn ngôn đối chiếu,tr.3)
2. Quân tử theo được đạo Trung hòa, Tiểu nhân thì không. Quân tử lúc nào tình ý cũng trúng tiết hợp lẽ, còn tiểu nhân thì không còn biết kiêng dè e nể cái gì vì lương tâm đã táng tận. (Trung Dung văn ngôn đối chiếu,tr.4)

DỊCH CHƯƠNG 2

Thiên đạo: lối đường quân tử

Đức Khổng nói:

Người quân tử Trung Dung một đạo,

Kẻ tiểu nhân trở tráo Trung Dung.[1]

Trung Dung quân tử thời thường,

Phản Trung Dung ấy là phường tiểu nhân.

Tiểu nhân chẳng thẹn chẳng cần,

Chẳng còn sợ hãi, lần khân tháng ngày.[2]

BÌNH LUẬN

Từ thời Khổng Tử về trước, người quân tử là người có địa vị cao, hào hoa phú quý. Trái lại, Khổng Tử gọi người đức hạnh là người quân tử còn người tiểu nhân là kẻ vô đạo, bất lương.[3]

Quân tử và tiểu nhân là một đề tài rất quan trọng trong Nho giáo, và được Tứ Thư đề cập nhiều lần. Trần Trọng Kim đã bình luận rất nhiều về quân tử và tiểu nhân trong Nho giáo, quyển I, tr.105-117.

Ta tóm tắt:

1. Quân tử

- Biết mục đích sang cả của đời mình.[4]

- Có hoài bão cao đẹp, luôn luôn hướng thượng.[5]

- Cố tu đạo, theo đạo.[6]

- Đi theo nhân nghĩa, không ham danh lợi.[7]

- Lo hoàn thiện mình.[8]

- Sáng suốt, ham học, thức thời.[9]

- Nói ít, làm nhiều.[10]

- Thương yêu mọi người.[11]

- Lúc nào cũng ung dung thư thái.[12]

- Lúc nguy cơ vẫn bình tĩnh.[13]

Tóm lại người quân tử luôn trau dồi tâm thần,[14] «ở thì ở chỗ quảng đại của thiên hạ, đứng thì đứng vào địa vị chính đáng của thiên hạ, đi thì đi trên con đường lớn của thiên hạ, đắc chí thì cùng với nhân dân noi theo đạo nghĩa, không đắc chí thì một mình thực hành đạo nghĩa. Giàu sang không làm xiêu lòng, nghèo hèn không thay đổi lòng, vũ lực không khuất phục được chí lớn. Như thế mới là đại trượng phu.» [15]

Đó là người quân tử mà Vương Dương Minh đã phác họa như sau: «Người quân tử lấy trung tín làm lợi, lấy lễ nghĩa làm phúc. Nếu trung tín lễ nghĩa mà không còn, thì tuy lộc có muôn chung, tước đến vương hầu, cái quý ấy người quân tử vẫn cho là họa với hại.» [16]

Đó là người quân tử mà Kinh Thi đã khen bằng những vần thơ:

«Kìa xem bên khuỷu sông Kỳ,

Tre non mới mọc xanh rì vườn ai.

Người sao văn vẻ hỡi người,

Dường như cắt đánh dũa mài bấy nay.

Lẫm liệt thay, rực rỡ thay,

Hỡi người quân tử biết ngày nào quên.» [17]

1. Tiểu nhân

Tiểu nhân thì trái lại:

- Lý tưởng của họ là lợi và dục,[18] mặc tình cho vật dục và ngoại cảnh khiên dẫn, không kể đến việc sa đọa.[19]

- Tiểu nhân chỉ cần bề ngoài, cần hư danh, miễn sao che mắt thế gian được là đủ, còn trong dạ xấu xa gian ác thế nào thì chẳng sao.[20]

- Họ thường hợm hĩnh kiêu căng, nhưng lòng dạ chẳng bao giờ được an vui.[21]

- Họ thích a dua bè đảng.[22]

- Họ sẵn sàng hại người để đạt ý mình.[23]

Tóm lại, tiểu nhân chỉ lo trau giồi những phần thấp kém trong người, vì thế gọi là tiểu nhân.[24] Họ hoàn toàn phóng ngoại, hoàn toàn xao lãng phần tâm thần, và đi theo con đường bất nhân.[25]

Ta có thể mượn lời Ramakrishna để kết thúc phần bình luận quân tử và tiểu nhân: «Con người sinh ra mang theo hai khuynh hướng: một là giác, khuynh hướng này thúc đẩy họ đi tìm con đường giải thoát; hai là mê, khuynh hướng này thúc đẩy họ lăn vào đời sống trần hoàn và nô lệ. Lúc mới sinh ra thì hai khuynh hướng cân bằng như hai đĩa cân. Thế rồi trần tục đặt lên một đĩa cân những thú vui thế tạm. Còn bên đĩa cân kia Trời đặt lên những hứa hẹn người. Nếu đĩa cân nghiêng về hướng mê, thì con người sẽ chọn trần tục và sẽ bị luôi cuốn về vật chất thế tục; nếu con người chọn tinh thần thì đĩa cân giác ngộ sẽ nâng họ lên tới Thượng Đế.» [26]

Thời Trung

Có thể hiểu theo hai cách:

1. Người quân tử không bao giờ rời bỏ lý tưởng hoàn thiện.
2. Người quân tử tỏ ra biết thích ứng với hoàn cảnh.

Muốn hiểu chữ thời trung cho phải, thiết tưởng phải phân biệt tiến hóa (évolution) và thích ứng (adaptation). Phân biệt thế, ta thấy ngay rằng người quân tử không bao giờ được dừng bước trên con đường tiến hóa, nhưng cũng phải luôn luôn thích ứng với hoàn cảnh.

Nói cách khác, có kinh nhưng cũng có quyền. Những kẻ khư khư cứng cỏi, cố chấp một chiều là những người thấp kém.

Người theo đạo Trung Dung tuy không bao giờ rời bỏ lý tưởng hoàn thiện, nhưng bao giờ cũng tỏ ra thích thời, lúc đáng làm sao thì làm vậy, hết sức linh động uyển chuyển. Nghĩa là làm việc gì, làm trường hợp nào, cũng cư xử cho hết sức hẳn hoi, tốt đẹp, không thẹn với người, với lương tâm, với trời đất.

Đức Khổng đã tỏ ra hết sức linh động, luôn cư xử đúng với hoàn cảnh. «Khi ra khỏi nước Tề, gạo vừa vo xong chưa kịp nấu chín, thế mà ngài tiếp lấy và vội vã ra đi. Khi ra khỏi nước Lỗ, ngài rằng: ‘Ta đi chầm chậm vậy thôi ! Đó là buộc lòng rời đất nước của cha mẹ vậy. Lúc cần đi gấp thì ngài đi gấp. Lúc cần ở lâu thì ngài ở lâu. Khi nên lui về ẩn thì ngài lui về ẩn. Khi nên ra làm quan thì ngài ra làm quan. Đó là phong độ của đức Khổng vậy.» ... Vì thế mà Mạnh Tử gọi Khổng Tử là ‘Thánh chi thời dã.» [27]

Thế là «tùy thời biến dịch nhi tòng đạo dã».

Chữ thời có nhiều nghĩa:

- Thời gian thông thường, hoặc thời tiết (temps sidéral et temps climatérique).

- Thời thế (temps historique).

- Tuổi tác (temps biologique).

- Thời gian tâm lý (temps psychologique).

tất cả hành động của mình phải lo sao cho hợp với mọi thứ thời gian đó.

Hi vọng các bạn có thể ủng hộ trong khả năng, để giúp đỡ đội ngũ biên tập và chi phí duy trì máy chủ đang ngày một tăng. Mọi đóng góp xin gửi về:
Người nhận: Hoàng Nhật Minh
Số tài khoản: 103873878411
Ngân hàng: VietinBank

TỦ SÁCH TINH HOA:

Sách nói: 05:40:28

Đánh Thức Năng Lực Vô Hạn (Anthony Robbins)

Sách nói: 05:47:17

Dám Hạnh Phúc (Kishimi Ichiro)

Sách nói: 12:25:10

Cuộc Sống Không Giới Hạn (Nick Vujicic)

Sách nói: 06:09:38

Con Không Ngốc, Con Chỉ Thông Minh Theo Một Cách Khác (Lư Tô Vỹ)

Sách nói: 10:25:30

Chủ Nghĩa Khắc Kỷ - Phong Cách Sống Bản Lĩnh Và Bình Thản (William B. Irvine)

Sách nói: 06:58:23

Cho Đi Là Còn Mãi (Azim Jamal)

Sách nói: 05:59:00

Chiến Thắng Con Quỷ Trong Bạn (Napoleon Hill)

Sách nói: 05:56:12

Cái Cười Của Thánh Nhân (Nguyễn Duy Cần)

Sách nói: 04:15:39

Bí Mật Của Cảm Xúc (Nguyễn Nam Chung)