SUY NGẪM VỀ THIỆN VÀ ÁC: CHƯƠNG 13. TRỞ NÊN Ý THỨC

Kể từ khi có trí nhớ, ý thức đã giúp tôi nhận biết những hình dạng đầy màu sắc bằng con mắt của mình, lắng nghe những giai điệu cùng những lời than vãn bằng tai, cầm nắm mọi vật và vuốt ve mọi thứ bằng những ngón tay. Những suy nghĩ, hình ảnh, trí nhớ và cảm giác có thể đến rồi đi, nhưng sự hiện diện của ý thức tự bản thân nó dường như không thể suy giảm, là bất biến, cần thiết và chủ yếu - tất cả mọi thứ ngoại trừ điều ngẫu nhiên.

Không có ý thức, tôi có thể đánh mất cảm nhận riêng tư nhất của việc mình là ai. Ý thức bao bọc tính duy nhất của tôi: kết cấu riêng biệt của bản chất bên trong mà tôi với lấy nhưng không bao giờ chạm tới, những mạch suy nghĩ và cảm giác chưa bao giờ được chia sẻ; những đoạn kể chuyện trong giọng nói của mẹ vẫn mời gọi tôi khi tôi còn nhỏ; những kỷ niệm rời rạc trong quá khứ (tay nắm cửa, một lối đi, một đàn kiến) đều định nghĩa tôi theo một cách thức mơ hồ, những câu nói thầm lặng về niềm hy vọng, điều bí ẩn, sự kiêu ngạo và tổn thương. Và đồng thời, ý thức bộc lộ ra một thế giới chung trong đó bản thân cá nhân không thể thu nhỏ này cảm thấy như ở nhà: sắc xanh của bầu trời mùa hạ, mùi vị của cây thì là, giọng hát của Frank Sinatra, mùi thơm của hoa kim ngân.

“Lò sưởi nổ những tiếng lách tách cuối cùng của nó”, John Keats đã viết vào một buổi tối cuối đông 1819.

Tôi đang ngồi dựa lưng vào lò sưởi, một chân đặt hơi nghiêng trên tấm thảm và chân kia hơi nâng cao hơn tấm thảm một chút… Đó chỉ là những chuyện vặt … nhưng… có phải tôi đã nhìn thấy cử chỉ tương tự mà bất cứ con người vĩ đại nào cũng đã từng làm khi cái lò sưởi tắt ngấm, nó đã trở thành một niềm vui thích lớn lao: biết được vị trí mà Shakespear đã ngồi khi ông bắt đầu “Tồn tại hay không tồn tại”.

Hãy hình dung một bức ảnh chụp nhanh Gotama đang ngồi dưới cây bồ đề, hay bộ phim video quay cảnh Hoài Nhượng đang đi xuống con đường đầy bụi bặm để đến núi Tào Khê. Phần ghi chép nguyên văn đã thay thế tính duy nhất không thể lặp lại của những giờ phút này bằng những sự miêu tả được cách điệu hóa, được viết sau nhiều năm xảy ra sự việc. Rồi chúng ta sẽ thấy những bản văn này không chỉ giải quyết được những vấn đề trừu tượng về bản chất của sự tồn tại, mà còn giải quyết được những vấn đề cụ thể được đưa ra bởi loài sinh vật đáng ngạc nhiên hiện đang có mặt ở đây.

Một bức ảnh Đức Phật duy nhất bị mờ đã hé lộ một điều gì đó về những bức tượng tinh xảo cùng những bức tranh cuộn tròn. Mặc dù tấm ảnh đầu tiên đã được chụp sau cái chết của Keats vài năm, nhưng nhà thơ đã có một sự dự báo về hiệu quả của nghệ thuật chụp ảnh. Trong khi tranh và tác phẩm điêu khắc tìm cách thể hiện những gì là chủ yếu và đang tồn tại trong những vật thể này thì một tấm ảnh lại là dấu vết của những gì đang lẩn tránh và không thể lặp lại. “Để định rõ thực tại”, Barthes tiếp tục,

Đạo Phật nói sunya là sự trống rỗng, nhưng tốt hơn vẫn là tathata: sự kiện của việc trở thành cái này, trở thành cái kia, và đến mức như thế. Tat, theo tiếng Phạn nghĩa là cái đó, làm cho người ta nghĩ đến cử chỉ của một đứa bé đang dùng tay chỉ rõ một điều gì đó và nói: Ta! Da! Ta!

Những gì có vẻ khác thường đối với tôi hóa ra lại là những gì ngẫu nhiên nhất. Sự đồng nhất với “cái tôi” tỉnh táo này, vốn được cho là hết sức ngu đần và bướng bỉnh, xuất phát từ ý thức của việc trở thành cái này thay vì cái kia, là tôi thay vì là anh, bắt nguồn từ vô số những ảnh hưởng, lựa chọn, sự cố, thuộc tính và hoàn cảnh. Mỗi bước đi có ý nghĩa trong cuộc đời đều phân biệt tôi khác rất nhiều so với những người khác. Vì mỗi bước đi có thể là một bước mà mọi hoàn cảnh đều có thể ngăn chặn hoặc là một bước mà tôi không chọn để đi, từng sự khác biệt nhận định tôi là cần thiết đã không được xảy ra.

Do vậy bản thân những cảm nhận khác thường mang tính thăm dò này là một điều bí ẩn. Biết được những gì mang ý nghĩa là “biết bản thân mình” rất phức tạp. Tôi ý thức sâu sắc về việc trở nên có ý thức, nhưng phải đấu tranh tìm ra phương cách thích hợp để biểu lộ nó. Tôi có khuynh hướng miêu tả điều mình cảm nhận bằng việc so sánh nó với một điều gì khác mà tôi biết. Cây thì là so sánh với thì là Ai Cập, Frank Sinatra so sánh với Dean Martin, mồm miệng lém lỉnh so sánh với giấy nhám.

Nhưng tôi biết cảm nhận tức thời này không thể so sánh với cảm nhận tức thời kia. Ý thức tự hỏi đây là cái gì, chính là ý thức duy nhất mà tôi có quyền sử dụng nó.

Khoa thần kinh học đương thời đưa ra bằng chứng cho thấy ý thức đã kết nối sâu sắc với hoạt động chức năng của não bộ. Một mảnh não bộ “với kích thước chỉ bằng hạt cát”, nhà khoa học về bộ môn thần kinh, V.S. Ramachandran đã viết, “lại có thể chứa đựng hàng trăm ngàn tế bào thần kinh, hai triệu sợi dây thần kinh và một tỷ liên hợp thần kinh, tất cả “đang nói chuyện” với nhau… Người ta tính được con số trạng thái não bộ có khả năng… vượt quá con số những phần tử cơ bản trong vũ trụ.

Cơ quan cực kỳ phức tạp và hết sức linh hoạt này thường xuyên nhận được những lượng đầu vào từ các giác quan, chuyển đổi thành sự kích thích của một thế giới sinh vật được cảm nhận bằng một bản chất có ý thức. Mặc dù chúng ta cảm thấy như thể mình đang bị lột da dưới bầu trời mùa hè trong khi đang vuốt ve một con mèo, nhưng toàn bộ cảnh tượng này chỉ là một sự miêu tả xuất phát từ bộ não. Ý thức hiện tại của tôi về chi tiết này là một cấu hình gồm nhiều dấu hiệu của hệ thần kinh, trong đó có dấu hiệu của bầu trời và con mèo. Bức tranh của thế giới bên ngoài được phân chia từ một vật thể ở đây, được bí mật kết nối với nhau thành bầu trời không có hình dạng của “tâm trí” là không thực tế.

Trong khi sự thiệt hại gây ra cho những phần của não bộ có thể làm thay đổi hoàn toàn và có thể dự đoán được bản chất của ý thức, thì sự quan sát tình trạng của não bộ không thể nói cho chúng ta biết lý do tại sao hoặc bằng cách nào mà cấu hình đặc biệt của tế bào thần kinh được cảm nhận như tiếng nổ lách tách cuối cùng của một lò sưởi đã tàn trong một buổi chiều mùa đông lạnh lẽo. Người ta cũng không thể giải thích được làm thế nào mà hàng loạt những thay đổi thường xuyên của những cảm nhận về thị giác, thính giác, vị giác, khứu giác, xúc giác và tinh thần lại được hợp nhất một cách diệu kỳ. Mặc dù khoa học thần kinh nêu một trường hợp rõ ràng về việc ý thức trở thành ngẫu nhiên trong trí óc, nhưng nó vẫn không có khả năng giải thích làm thế nào mà não bộ lại sản sinh ra một ý thức có tính quyết định và sâu sắc cho một tạo vật có sự tự nhận thức trong một thế giới có tính cụ thể cao và chất đầy những giá trị.

Phật giáo miêu tả ý thức về bầu trời mùa hè bắt nguồn từ tác động giữa một dải màu xanh dương và những cái nhìn nguyên vẹn của một cơ quan nhận thức. Là những phần tích hợp của hệ thần kinh, những cơ quan cảm thụ đã chiếm một vị trí trong bộ óc (chúng chưa bao giờ được đề cập đến trong những nghiên cứu về trí óc của tín đồ Phật giáo). Ý thức không được coi như một đặc tính rõ nét của một cơ quan chi phối, mà là đặc tính của toàn bộ hệ thống gồm những quá trình nội liên kết: những đối tượng vật thể bên ngoài, các giác quan, cảm giác, khái niệm, ngôn ngữ, ký ức, lịch sử. Ý thức là kết quả của sự tương tác giữa chúng ta và môi trường mà chúng ta đang sống.

Ý thức con người luôn chịu tác động bởi một thế giới mà nó nhận thức được. Trở nên có ý thức tức là luôn nhận biết về một điều gì đó. Cho dù chúng ta mơ hay tỉnh thì ý thức vẫn được kích hoạt bởi những hình ảnh, âm thanh, mùi vị, cấu trúc cùng những ý tưởng. Ngay cả khi chúng ta tập trung vào việc xem xét bản thân, thì ý thức này ngay lập tức cũng sẽ bị tách rời và chịu tác động của những ý thức chưa được kiểm tra. Việc kiểm tra ý thức để nhận thức về bản thân mình là điều không thể. Giống như ngón tay trỏ không thể tự mình va chạm và thanh gươm không thể tự mình chém giết nên trí óc cũng không thể biết được chính mình (theo đúng ý nghĩa này).

Thế giới tưởng như có ý thức hóa ra lại được nhuộm màu bởi những âm thanh và sắc thái cảm xúc. Cảm xúc được biểu lộ một cách chủ quan ở một nơi nào đó dọc theo một dải rộng mà các cực của nó là sung sướng và đau khổ. Cho dù cảm xúc trung tính đến nỗi chúng ta cảm thấy thờ ơ với nó thì sự thờ ơ đó dẫu sao cũng chỉ là cảm giác. Nó có thể thúc giục, nhắc nhở chúng ta hành động một cách hiệu quả đúng như cảm giác sung sướng hay đau khổ đã làm. Khi bị nhàm chán, chúng ta tìm kiếm sự kích thích, nhưng khi kéo căng một bắp cơ thì chúng ta lại không quan tâm đến sự bực dọc ngày càng tăng thêm.

Thế giới mà chúng ta nhận thức không chỉ cảm thấy bằng một cách thức nào đó, mà nó còn tạo ra ý thức cho chúng ta. Điều này là hiển nhiên. Nó đến như được chất đầy trước đó bằng những ý nghĩa. Bạn bắt gặp ánh nhìn của một người trong chiếc xe hơi vừa chạy thoáng qua và bạn biết người đó là ai mà không một chút nghi ngờ. Bạn đọc một tựa sách và ý nghĩa tự nó nhảy ngay ra khỏi các chữ và các từ. Bạn không nhìn thấy những nét chữ nguệch ngoạc sẫm màu trên nền giấy trắng mà bạn phải cố gắng để diễn dịch. Lần đầu tiên khi bước vào một căn phòng, bạn không khỏi bối rối bởi một loạt những hình dạng và màu sắc vô nghĩa. Ngay lập tức, bạn nhìn ra ngoài cửa sổ để quan sát cảnh vật bên ngoài, và nhìn những đồ đạc bày biện trên tấm thảm cùng những bức tranh treo trên tường.

Thế giới căn cứ vào ý thức thường là tập hợp những cảm nhận và ấn tượng nhiều hơn những gì mà chúng ta nhận được, cảm giác được và tổ chức, sắp xếp được. Đó là phạm vi của những điều có thể, được nhận biết thông qua những hành động bằng lời nói và thể chất. Trở nên có ý thức là đang đứng trên ngưỡng cửa của sự đáp trả và phản ứng với những gì đang mở ra chung quanh bạn. Cho dù chúng ta cẩn thận đáp trả sau nhiều tháng liều lĩnh, tuyệt vọng, hay phản ứng theo bản năng mà không hề suy nghĩ thì trong cả hai trường hợp chúng ta đều nhận biết những gì mà sau này chỉ đơn thuần là một khả năng có thể. Cho dù chúng ta quyết định không làm gì cả thì khi sự lựa chọn có kết quả, quyết định vẫn chỉ là một hành động. Chúng ta không thể không hành động. Chúng ta không thể không chú ý tới những áp lực cùng những cơ hội mà thế giới đã thử thách chúng ta, cho dù thế giới làm ngơ với chúng.

Đức Phật coi ý thức như một điều bất ngờ ngẫu nhiên, không chỉ bằng những cảm nhận, cảm giác, nhận thức, khái niệm và chọn lựa, mà còn bằng những lời giải thích cùng cách cư xử có điều kiện. Thể chất con người theo bản năng thiên về sự vật chất hóa, cảm nhận về cái “tôi” như một thực thể tách biệt có ý thức và cư xử như thế giới có khả năng làm hài lòng những khát vọng của nó. Trong khi sinh học hiện đại hiểu sự giải thích việc trở thành một cái “tôi” độc lập và bất diệt, luôn đứng bên bờ của việc tìm thấy hạnh phúc như một chiến lược tiến hóa đang bàn về những lợi ích sống còn, thì Đức Phật lại thấy nó bị buộc tội là đã làm chúng ta lo lắng và bối rối.

Cho rằng cách thức thế giới xuất hiện trước chúng ta theo bản năng là thực, có nghĩa là không chống cự nổi với sự quỷ quyệt của Mara từng được tạo thành cấu trúc của chính vật thể. Chừng nào con người còn khát khao nhiều thứ hơn là sự tồn tại về mặt vật chất, thì họ còn thấy bản thân mình bị phản đối bởi những thói quen và cách cư xử cố hữu về nhận thức trái ngược với nhận thức về các ý tưởng văn hóa và tinh thần. Để làm suy yếu những tác động bẩm sinh của việc trở thành một bản chất cố định trong một thế giới bất biến hứa hẹn nhiều hạnh phúc, Đức Phật đã dạy các đệ tử của mình phải không ngừng chú ý vào “những dấu hiệu” nhất thời, không đáng tin cậy và vị tha của sự hiện hữu. Ngài khám phá ra chìa khóa của hạnh phúc nằm trong việc hiểu biết làm thế nào mà thế giới hay thay đổi và không thể kiểm soát được lại không thể tạo ra hạnh phúc. Vì những bài thực hành cùng những nhận thức sâu sắc đã đi ngược với “dòng chuyển động” của Mara, nên cứ mỗi lần chúng ta tìm cách áp dụng chúng thì chúng ta lại thấy mình bị làm xao lãng và bị cản trở.

Là người chữa lành tình trạng con người, Đức Phật chỉ quan tâm trong phạm vi sự hiểu biết về tính ngẫu nhiên có thể giải thoát chúng ta khỏi những ảo giác. Đối với Ngài, vấn đề về ý thức là cách thức nó trở thành cốt lõi không thể rút gọn được của bản chất con người. Ngay cả trước khi chúng ta thỏa mãn những ý nghĩ tôn giáo kỳ quặc của việc có được nhận thức thuần khiết hay một linh hồn bất diệt thì ý thức dường như đã bị phân tách một cách kỳ lạ ra khỏi thể xác và thế giới nó đang sống. Cảm nhận bẩm sinh của việc tách rời khỏi sự thay đổi liên tục của cuộc sống, theo Đức Phật, là một trong những nguyên nhân chính của sự cô lập, sự thờ ơ xa lạ và nỗi thống khổ của con người. Bằng sự quan tâm, chú ý tới cách làm thế nào mà ý thức nổi lên một cách ngẫu nhiên từ những trạng thái linh động, người ta bắt đầu phá bỏ cảm nhận cố định của cái “tôi” được kèm theo. Bằng việc phá vỡ sự cô lập của một bản chất xa lạ, sự nhận thức đã tái kết nối chúng ta với vở kịch không có đoạn kết của những quá trình tương tác, quá trình sáng tạo, tương hỗ lẫn nhau.

Đối với Đức Phật, ý thức cũng giống như mọi thứ khác trên thế giới, không bền vững hay thực tế hơn so với ánh sáng lung linh của một cái bóng hay những bong bóng nước trong dòng suối.

Hi vọng các bạn có thể ủng hộ trong khả năng, để giúp đỡ đội ngũ biên tập và chi phí duy trì máy chủ đang ngày một tăng. Mọi đóng góp xin gửi về:
Người nhận: Hoàng Nhật Minh
Số tài khoản: 103873878411
Ngân hàng: VietinBank

TỦ SÁCH TINH HOA:

Sách nói: 04:12:09

Bước Chậm Lại Giữa Thế Gian Vội Vã (Hae Min)

Sách nói: 02:10:22

Người Bán Hàng Vĩ Đại Nhất Thế Giới (Og Mandino)

Sách nói: 02:37:40

Sức Mạnh Của Sự Tử Tế (Linda Kaplan Thaler)

Sách nói: 04:38:32

Chờ Đến Mẫu Giáo Thì Đã Muộn (Ibuka Masaru)

Sách nói: 01:09:18

Bài Học Diệu Kỳ Từ Chiếc Xe Rác (David J. Pollay)

Sách nói: 09:07:29

Chiến Tranh Tiền Tệ (Song Hongbing)

Sách nói: 13:02:07

Muôn Kiếp Nhân Sinh - Tập 2 (Nguyên Phong)

Hoa Sen Trên Tuyết (Nguyên Phong)

Sách nói: 03:18:23

Khổng Tử Tinh Hoa (Yu Dan)