SUY NGẪM VỀ THIỆN VÀ ÁC: CHƯƠNG 9. KHOẢNG KHÔNG TRỐNG RỖNG

Ở đâu cũng thấy hình ảnh một con đường hay một hướng đi, nhưng người ta lại ít biết đến phép ẩn dụ phong phú của nó. Hãy hình dung một con đường nhỏ băng ngang một cánh đồng, qua một cánh cổng dẫn đến một khu rừng, uốn lượn giữa những thân cây cao và bụi cây thấp, nổi lên trên cây thạch nam, vượt ra khỏi tầm mắt hướng về phía một dải đồi xa xa. Trong trí tưởng tượng, có vẻ như nó chồng lên trên phong cảnh: một vạch kẻ màu nâu sẫm in dấu trên nền bãi cỏ xanh, một con đường nhỏ len lỏi trong bóng tối băng ngang khu rừng. Nói đến những từ “cắt ngang, uốn lượn, nổi lên, vượt ra khỏi …”, có nghĩa là người ta đã nghĩ về nó như một thứ gì đó mà sự trung gian đã làm nổi bật lên thực trạng của riêng nó. Nhưng nếu quỳ xuống đất và kiểm tra thì bạn sẽ thấy gì? Không thấy gì cả. Con đường chỉ là một khe hở nhỏ giữa những thứ khác: khoảng không gian vừa bằng kích cỡ con người giữa những bụi cỏ trên cánh đồng và cây cối trong khu rừng…

Khi nào con đường còn phục vụ cho mục đích của chúng ta thì chúng ta vẫn chưa để ý đến nó. Khi đi bộ dọc theo đường ray xe lửa ở vùng quê, chúng ta không để ý đến nó nhưng quang cảnh đã mở ra chung quanh chúng ta. Chỉ đến khi lạc đường, chúng ta mới nhận ra con đường không còn ở dưới chân mình nữa. Có lúc chúng ta tản bộ dọc theo nó, nhưng lát sau chúng ta lại lo lắng thấy rằng con đường chúng ta cho là hiển nhiên đã biến mất. Lạc đường tức là đã đánh mất phương hướng của mình. Chúng ta vấp ngã vào nỗi sợ hãi, thụt lùi bước chân mình, tự hỏi chúng ta có nhận ra cột mốc hay không, có khiếp sợ vì đã đánh mất nó không. Khi tìm lại được con đường, chúng ta sẽ không mấy hân hoan với con đường lầy lội kéo dài trước mặt nhưng chắc chắn dẫn tới một điểm đến.

Con đường là một mật mã về ý nghĩa và mục đích. “Hướng đi trong cuộc đời” của một người là cách thức thích hợp nói lên mục đích tồn tại của người đó. Nó tổng hợp tất cả những gì chúng ta coi trọng và khao khát. Nó để chúng ta hình dung những năm còn lại của cuộc đời như một con đường trải dài phía trước mà dựa vào đó, chúng ta nhận ra niềm hy vọng của mình. Nó cho phép chúng ta dừng lại để tập trung vào những gì quan trọng nhất trong khi “lạc đường” là đánh mất quan điểm hướng dẫn. Nếu ý thức việc đi theo một con đường đã thấm nhuần vào cuộc sống thì lạc đường gắn liền với sự vô tâm và thất vọng.

Khi lạc đường, tôi không chỉ đánh mất ý thức của sự hướng dẫn mà còn đánh mất sự di chuyển tự do. Con đường cho phép tôi đi hay chạy với nhịp độ bền vững, nhịp nhàng. Ngay khi đánh mất nó, tôi thấy bản thân mình di chuyển một cách khó khăn qua những bụi cây thấp, trèo lên những cây to bị đổ, phá vỡ hàng đống đá. Sự lo lắng về việc mất phương hướng được dồn lại bên cạnh sự bối rối của việc bị cản trở. Tôi đã tiêu tốn rất nhiều năng lượng nhưng lại ít có sự tiến triển. Điều an ủi đối với tôi trong việc tìm lại con đường là tôi lại có khả năng di chuyển tự do một lần nữa. Vì con đường là một khoảng không gian mà không thể kiếm được thứ gì trên đó.

Người ta có xu hướng nghĩ tới khoảng không như là một sự định vị và mở rộng về mặt vật lý. Một vật thể “chiếm” hay “làm đầy” khoảng không gian. “Không còn khoảng không gian nào nữa” tức là muốn nói không có thứ gì có thể phù hợp hơn với một căn phòng, một chiếc xe hay một tài liệu. Khoảng không gian bên ngoài hầu như vô tận, lấm tấm những chòm sao cùng giải ngân hà tại những khoảng cách hết sức xa xôi. “Khoảng không gian bên trong” gợi lên một mảng tâm trí không có hình dạng, trong đó mọi suy nghĩ, hình ảnh về mặt tinh thần, ký ức và những ý nghĩ kỳ quặc xuất hiện rồi mất đi. Khoảng không gian dường như trở thành một nơi tương đối bền vững, nơi những sự việc thuộc khái niệm thời gian đã xảy ra.

Những triết gia Phật giáo quan niệm khoảng không gian hoàn toàn khác. Họ định nghĩa nó như một “sự thiếu vắng vật trở ngại”. Khoảng không gian trong một căn phòng được hiểu là sự thiếu vắng bất cứ thứ gì ngăn cản một người nào di chuyển quanh nó. Việc băng ngang căn phòng là có thể bởi không tìm được thứ gì trên con đường bạn đi. Thay vì trở thành một nơi để tất cả mọi chuyện xảy ra, khoảng không gian lại là sự thiếu vắng bất cứ thứ gì ngăn chặn mọi chuyện không thể xảy ra.

SÁCH HAY MỖI NGÀY:

Thôi Miên Bằng Ngôn Từ

Bí Mật Tư Duy Triệu Phú

Đừng Lựa Chọn An Nhàn Khi Còn Trẻ

Sức Mạnh Của Tĩnh Lặng

Content Bạc Tỷ

Minh Triết Trong Ăn Uống Của Phương Đông

Tôi Tài Giỏi Bạn Cũng Thế

Kiếp Nào Ta Cũng Tìm Thấy Nhau

Bước Chậm Lại Giữa Thế Gian Vội Vã

Khái niệm động lực học về không gian cũng được áp dụng cho con đường. Một con đường nhỏ là một khoảng không gian vì nó không tạo ra trở ngại nào cho việc đặt bàn chân này lên trước bàn chân kia. Khoảng không gian của nó cho phép người ta chuyển dịch mà không gặp trở ngại. Do vậy, khoảng không gian là một ẩn dụ của sự tự do. Thay vì xem con đường như một thứ gì đó người ta đi trên nó, hãy xem nó như một khoảng không gian giữa mọi vật cho phép người ta qua lại tự do. Nếu tiếng Anh không bắt chúng ta tách con đường ra khỏi việc đi bộ, chúng ta có thể nói về sự chuyển dịch tự do như là “việc đi trên đường” (mà người ta có thể nói là une cheminement bằng tiếng Pháp). Nhưng chúng ta không nói “anh ta đi”; mà phải nói “anh ta đang đi trên đường”, do đó tạo nên ấn tượng rằng con đường là nơi những hành động xảy ra. Ngược lại, trong tiếng Phạn, danh từ pratipad (con đường) cũng xuất xứ từ động từ pratipadyate, có nghĩa là “anh ta hay cô ta đi trên đường”.

Có lúc chúng ta đang “đi”, nhưng cũng có lúc chúng ta thấy bản thân mình bị “mắc kẹt” và “bị cản trở”. Có thể chúng ta không đánh mất ý thức về mục đích và phương hướng, nhưng cảm thấy không có khả năng tạo nên bất cứ sự tiến triển nào. Điều này cứ như có một rào chắn đặt ngang con đường và chúng ta không tìm ra con đường nào khác để vượt qua nó. Chúng ta cảm thấy bị cản trở, bị gài bẫy, và trở nên lúng túng. Càng đấu tranh để thoát khỏi trở ngại, chúng ta càng cảm thấy mình đang húc đầu vào tường. Điều này như thể Mara đang cố tình bố trí những đồ vật bất động trên đường đi nhằm phá hỏng ý muốn của chúng ta. Chúng ta thấy bản thân bị tê liệt bởi nỗi ám ảnh hay sợ hãi, chúng ta gặp tai họa và sự cố, chúng ta bị yếu sức bởi bệnh tật và sự tàn phá vì tuổi tác.

Tiến trình đi theo con đường của Đức Phật dẫn đến hành vi nhận thức bị “cản trở” vì những ép buộc quái ác. Sự ép buộc là bất cứ trạng thái tinh thần hay cảm xúc nào mà trên đường xâm nhập vào ý thức, đã quấy rầy và quyến rũ chúng ta. Cho dù có bừng bừng tức giận hay được nâng lên bởi lòng tự hào thì chúng ta vẫn cảm thấy không thoải mái và bị bao vây. Sự ép buộc dồn chúng ta vào trong ranh giới của nó. Khi bị áp đảo bởi sự suy sụp, chúng ta không những bị nhận chìm trong sự tuyệt vọng, mà bất cứ thứ gì chúng ta nhìn thấy, nghe thấy và va chạm đều đáng ghét.

Shantideva so sánh những sự ép buộc với “băng trộm cướp”, những kẻ luôn chờ đợi một cơ hội nào đó để xâm chiếm và “đánh cắp tài sản” của tâm trí chúng ta. Ngay khi có sự sai sót trong quá trình tự nhận thức thì ý nghĩ hay hình ảnh ép buộc đều có khả năng nảy sinh, kích hoạt những khao khát hay tuyệt vọng, bỏ mặc chúng ta bị bối rối, hoang mang. Là một tạo vật của Mara, những sự ép buộc hành động như là những thế lực tự trị. Chúng ta chịu đựng sự lo lắng hay sợ hãi “tấn công” và cảm thấy bị áp đảo bởi những suy nghĩ không được chào đón. Chúng ta bị xâm chiếm bởi những cảm giác và hình ảnh không thể xóa bỏ được.

Sự miêu tả Mara, kẻ từng tranh luận với Đức Phật, dưới hình thức một sinh vật tự trị đã cho thấy cảm giác chi phối như thế nào một khi nó xảy ra với con người. Tôi không chọn lựa để trở nên đầy khát vọng, thờ ơ, tự phụ hay lừa dối; nhưng lại thấy bản thân mình cảm nhận theo cách đó. Tôi không nghĩ trước một ý nghĩ nào; điều đó đến với tôi như một cụm từ có sẵn. Tôi nói về “những khát vọng”, “những nỗi lo sợ” va những mối nghi ngờ của mình như thể tôi có quyền sở hữu và kiểm soát chúng. Nhưng khi cố gắng không nghĩ đến chúng nữa, tôi lại thấy mình không phải là người có được chúng mà ngược lại, chúng là người có được tôi.

Những sự ép buộc cản trở con đường bằng việc độc quyền hóa ý thức. Ý nghĩ mê hoặc kỳ cục mà chúng bơm vào đã ngăn chặn chúng ta khỏi việc quan tâm đến bất cứ điều gì khác. Chúng ta xử sự như một con thỏ bị ánh đèn xe hơi đuổi bắt. Những sự ép buộc không chỉ làm cho chúng ta đánh mất tầm nhìn vào mục tiêu, mà còn làm suy yếu chúng ta từ bên trong. Để thoát khỏi vòng kìm kẹp của chúng, chúng ta không nhất thiết phải trừ khử mà chỉ cần tạo ra một không gian thoải mái để không nghĩ đến chúng nữa và cuối cùng chúng sẽ tự do biến mất. “Ngay khi tôi biết ý nghĩ của mình bị bóp méo, xuyên tạc”, Shantideva nói, “Thì tôi vẫn cứng rắn như một gốc cây”. Đừng bỏ qua hay buộc tội điều gì đang đột nhập vào ý thức, hãy bình tĩnh ghi nhớ những cụm từ và những hình ảnh thể hiện về mặt cảm xúc đã được nảy sinh. Bạn không cần phải nghĩ về nó dưới dạng “tôi” hay “của tôi”. Vừa mới nảy sinh ý muốn riêng, nó đã muốn đi khỏi ý muốn này. Có được một khoảng không gian như vậy, sự ép buộc sẽ tự thân biến mất…

Những sự ép buộc không chỉ quấy rầy và bao vây, chúng còn có thể bóp méo cảm xúc. Cảm giác bị ghét bỏ không thể xảy ra nếu không có sự nhận thức của người khác về nó. Nếu một người đàn ông có dáng vẻ xấu xí như miệng méo, vai nhô, giọng vút cao… đã có vợ con, bạn bè thì cũng không thể cản được việc họ yêu một con người như vậy. Cảm giác ép buộc về một người nào đó đã gói gọn anh ta hay cô ta vào trong một hình ảnh bị đông cứng.

Việc thúc ép nhận thức bắt nguồn từ sự thuyết phục sẵn có cho rằng thực thể được hình thành từ những đơn vị rời rạc, cố định được dựng nên nhằm thu hút chúng ta hay làm cho chúng ta khó chịu, nhàm chán, trong khi bản thân người bị thu hút, khó chịu hay nhàm chán lại là một thực thể riêng biệt đứng tách rời và biệt lập. Sự thuyết phục này cũng ăn sâu hết mức vào ý thức của con người nên khó hình dung nó đã từng bị nhổ bật rễ hoàn toàn như thế nào. Đó là nơi Mara khống chế chúng ta một cách chắc chắn nhất trong vòng kìm kẹp của nó. Bằng việc chú ý một cách thận trọng và lâu dài vào bản chất linh hoạt và ngẫu nhiên của mọi vật, chúng ta có thể khởi sự làm cho bản thân mình dễ chịu, thoát khỏi cái nhìn thôi miên mê hoặc của nó. Khoảng không gian trống rỗng mà Đức Phật đã ở lại chính là khoảng không gian mà sự thuyết phục đã đánh mất khả năng của mình, và do vậy, đã mất đi khả năng cản trở chúng ta.

Hi vọng các bạn có thể ủng hộ trong khả năng, để giúp đỡ đội ngũ biên tập và chi phí duy trì máy chủ đang ngày một tăng. Mọi đóng góp xin gửi về:
Người nhận: Hoàng Nhật Minh
Số tài khoản: 103873878411
Ngân hàng: VietinBank