SUY NGẪM VỀ THIỆN VÀ ÁC: CHƯƠNG 5. BUỒN CHÁN VÀ BẠO LỰC

Tài năng của Charles Baudelaire là viết lại câu chuyện ma quỷ hoang đường của người theo đạo Thiên

Chúa trong ánh sáng của ý thức hoài nghi và bị xa lánh của con người. Trong khi thương tiếc về sự kết thúc của thời đại xa xưa đã từng nuôi dưỡng Dante và Milton, Baudelaire lại thấy trước một sự cam chịu mang tính hiện đại đang hình thành trong con người ông. Ông hiểu điều hiểm ác là sự hiện diện đáng lo ngại, được đẩy vào trái tim của nền văn hóa già cỗi, hướng vào nội tâm. Ông khám phá ra rằng giữa đám ma quỷ “đang cãi cọ, la hét, rên rỉ, đi rón rén”, có một con quỷ “xấu xa hơn, tội lỗi hơn, điên rồ hơn!”.

Ai không bày tỏ những cử chỉ cao quý hay những lời than khóc,

Người ấy sẽ sung sướng vì đã hủy hoại được trái đất, Và há mồm nuốt gọn cả thế giới.

“Đó là sự buồn chán!”, ông tuyên bố, “đã ảnh hưởng đến lũ quái vật”, một tổ hợp bối rối và phiền phức chuyển đổi giữa sự tự thương hại ủy mị và ảo tưởng điên cuồng. Đây là một biến thể hiện đại về Đức Phật gọi là dukkha: nỗi đau khổ sợ hãi thắt chặt thành trạng thái khủng hoảng ghê gớm của chúng ta.

Tập thơ Les Fleurs du Mal (Những bông hoa tội lỗi, 1857) của Baudelaire đã đánh mạnh vào ý tưởng chủ đạo của nỗi đau đương đại, đã ám ảnh rất nhiều trong các tác phẩm văn học và triết học. Trong các tác phẩm Kafka và Beckett, Kierkegaard và Sartre, chúng ta thấy hiện diện một mối lo lắng tương tự. Những vần thơ của Baudelaire là những bước đầu tiên dẫn đến thuyết hư vô bị tan rã thành từng mảnh trong Vùng đất hoang (The Waste Land) và Kẻ sát nhân cuồng tín (American Psycho).

SÁCH HAY MỖI NGÀY:

Hài Hước Một Chút Thế Giới Sẽ Khác Đi

Gieo Trồng Hạnh Phúc

Tôi Nói Gì Khi Nói Về Chạy Bộ

The Magic Phép Màu

Trường Năng Lượng Và Những Nhân Tố Quyết Định Hành Vi Của Con Người

Người Mẹ Tốt Hơn Là Người Thầy Tốt

Tâm Lý Học Hành Vi

Hành Trình Về Phương Đông

Nghệ Thuật Tập Trung: Nâng Cao Năng Suất, Tối Ưu Thời Gian, Hiệu Quả Bất Ngờ

Khái niệm về ma quỷ trong khoảng giữa thế kỷ XIX vẫn còn mang những tiếng vang của sự khác biệt về mặt thần học giữa tai họa về mặt “tự nhiên” và mặt “luân lý”. “Tai họa về mặt tự nhiên” muốn nói đến tất cả những chứng bệnh và tai ương xảy đến trong cuộc đời, trong khi “tai họa về mặt luân lý” bao hàm những suy nghĩ, lời nói và hành vi kết hợp với tội ác, đau khổ và chết chóc. Đầu thế kỷ XXI, ý thức về tai họa tự nhiên tuy vẫn còn nhưng không chiếm ưu thế. Gọi những căn bệnh hay những cơn lụt lội là “tai họa” nghe có vẻ gượng ép và cổ xưa. Thậm chí bằng ý thức luân lý, “tai họa” đã bị biến đổi theo khía cạnh luân lý, thường được dùng để buộc tội những người phạm phải những hành động mà chúng ta căm ghét. Baudelaire đã nói rõ như vậy vì những vần thơ của ông giải thích rằng quan niệm hiện đại về tai họa là một nhược điểm của bản chất thay vì một đặc điểm của bản thân thực tại.

“Sự ngu ngốc, sai lầm, tính tham lam, tội ác”, ông nói, “đã tập hợp vào tâm trí và vận hành thể xác chúng ta”. Những thôi thúc sai trái ngấm ngầm xúi giục chúng ta một cách độc ác từ những nơi sâu thẳm tối tăm nhất của bản thân. Vì Satan nằm bên cạnh chúng ta vào ban đêm, giữ cái đầu của chúng ta nằm “trên chiếc gối của điều sai trái”. Chúng ta nghĩ về bản thân mình như những người tự do và độc lập, nhưng Baudelaire nhất quyết cho rằng ma quỷ “Từ lâu đã nâng niu tâm trí ham vui của chúng ta. Và ý chí bằng thứ kim loại quý của chúng ta bị tan chảy dưới bàn tay của nó”. Những khái niệm thần học về “điều sai trái” và “điều hiểm ác” đã tạo nên một sự biến đổi về mặt tâm lý. Chúng là những gợi ý về một điều xấu xa nào đó và đang gây khó khăn cho chúng ta từ bên trong, nhưng chúng ta chỉ trực cảm mơ hồ mà không thể nào hiểu được.

Thời đại Khai sáng ở châu Âu vào thế kỷ XVII đã mở đầu một giai đoạn trong đó điều hiểm ác đã mất đi tính đồng nhất. Từ khi con người tin vào sự tiến bộ mang tính hệ thống và sự thiết lập một thế giới có trật tự, họ đã để cho những cơn bộc phát cảm xúc đe dọa mục tiêu của mình. Tuy nhiên, những người lãng mạn lại khẳng định tính riêng tư của cảm xúc và coi bất cứ sự nỗ lực nào nhằm áp đặt những quy định, những sự kiểm soát hay những biện pháp trừu tượng lên dòng chảy tức thời của cuộc sống đều là dạng thức của sự ức chế mãnh liệt Triết gia. Nietzsche đã coi nền văn minh suy tàn của châu Âu là di sản của truyền thống kiềm chế sự ngột ngạt theo thuyết hài hòa, cần phải được làm tươi mới bằng sự hồi sinh năng lượng và sự đam mê.

Hơn 100 năm qua, quyền điều khiển sự xung đột này trong tư tưởng con người đã nhanh chóng rơi vào những nhà tâm lý và liệu pháp tâm lý. Freud hiểu được cảm nhận lo lắng về bản ngã của chúng ta bị áp đặt bởi hai thế lực đối nghịch và không thể hòa hợp: sự chỉ đạo mù quáng về mặt sinh học (xung động bản năng không ý thức) và những ràng buộc của xã hội về mặt đạo đức (siêu bản ngã). Cả hai thế lực này đều là đặc trưng của Mara: những khao khát và nỗi lo sợ mãnh liệt đang tấn công chúng ta, còn những quan điểm và ý kiến lại hạn chế chúng ta. Cho dù chúng ta nói đến việc không ngừng chống lại những thôi thúc và những đam mê không thể cưỡng lại, hay bị tê liệt bởi những ám ảnh thần kinh thì cả hai đều là những biện pháp tâm lý đang kết nối sự chung sống hiện tại của chúng ta với ma quỷ.

Bằng việc nhận dạng sự buồn chán như một tai họa ban đầu, Baudelaire hiểu điều hiểm ác giống với sự áp bức và ức chế hơn là bạo lực, hay sự từ bỏ dục tình. Vì khi vượt quá giới hạn, cũng là lúc chúng ta phạm tội. “Chúng ta đánh cắp điều vui thú bí ẩn ở một nơi nào đó”, ông nói, “Rồi chúng ta vắt ép nó thật mạnh như một quả cam đã héo”. Nhận thức đầy lo âu việc bị vướng mắc về mặt tâm lý và đạo đức bởi các thế lực mà chúng ta ít khi hiểu rõ đã xuất hiện trở lại trong những quyển tiểu thuyết của Franz Kafka. “Có ai đó đang nói dối về Joseph K.”, cuốn Vụ án, “Vì không làm bất cứ điều gì sai trái nên ông đã bị bắt vào một buổi sáng đẹp trời”. Ông K. đáng thương không hiểu được nguyên nhân tại sao mình bị bắt, không thể thâm nhập vào mê hồn trận của hệ thống tòa án và cuối cùng đã bị xử tội. Ma quỷ là “một kẻ nói dối” và “là một kẻ sát nhân”, kẻ cản trở mọi con đường của chúng ta (ngăn chặn chúng ta), đã khoác lớp vỏ vô hình nhằm mục đích xâm nhập và phá hủy cuộc đời một người bình thường. Cú lừa ngoạn mục này đã giành được sự chú ý trong bài văn xuôi sơ sài, đầy lưỡng lự của Samuel Beckett: “Bất ngờ, không, phút cuối cùng kéo dài rất lâu, tôi không thể chịu đựng thêm chút nào nữa, tôi không thể tiếp tục được nữa. Có người nào đó nói anh không thể ở lại đây. Tôi đã không thể ở lại đó và cũng không thể tiếp tục”.

Bằng việc đe dọa kẻ mê muội với một chút hy vọng về sự chuộc tội, những nhà văn này đã thực hành một thuyết hư vô được truyền bá một cách kỳ lạ. Trong khi có vẻ lảng tránh bất cứ hy vọng nào về sự cứu rỗi tôn giáo thì họ đã đạt được, ít ra là nhất thời, một sự cứu rỗi xa xưa trong những công việc có tác dụng biến đổi nghệ thuật. Sự thất vọng của họ đã được đền bù bằng việc trở thành một sự thất vọng đẹp đẽ. Baudelaire thú nhận khá nhiều trong một số những lời mở đầu được dự kiến dành cho tác phẩm “Những bông hoa tội lỗi”: “Điều đó có vẻ làm cho tôi hài lòng, và để chắt lọc cái đẹp của điều tội lỗi thì tất cả những gì phù hợp hơn với công việc này là rất khó khăn”. Nhà thơ hưởng thụ niềm sung sướng về mặt thẩm mỹ bằng hành động đi cùng những kẻ độc ác xấu xa đang gây đau khổ cho ông. Việc Mara thả Đức Phật khỏi vòng khống chế của nó đã nhắc lại hình ảnh lũ ma quỷ đang nới lỏng những mối liên kết trói buộc nhà thơ với những điều hiểm ác. Sự tuyệt vọng bức bối được khơi dậy trong những bài thơ tương phản với những giai điệu nhẹ nhàng và hay thay đổi trong từng câu thơ. Miêu tả cảnh ngộ khó khăn của mình trong tay bọn hiểm ác, Baudelaire dường như đã bị cuốn khỏi “cơn gió nhẹ không thể nhận thấy được” bao phủ quanh ông:

Quỷ dữ đã đưa tôi ra khỏi tầm nhìn của Thượng đế. Thở hổn hển, đứt quãng trong sự mệt nhọc, giữa Những vùng đất hoang vu thăm thẳm của sự buồn chán

Và ném vào đôi mắt ngơ ngác của tôi

Những bộ quần áo bẩn thỉu, những vết thương há miệng

Và những công cụ hút máu của sự Hủy diệt…

“Công cụ của sự Hủy diệt” này là bạo lực có hệ thống, đã thấm đẫm và tràn vào toàn bộ những sự kiện ngẫu nhiên. Vì những thứ được tạo ra đều là đối tượng của sự cắt đứt, sự thối nát, sự lừa dối và hủy diệt. Dù chúng ta chăm sóc da thịt, thần kinh và máu huyết tốt như thế nào, một ngày nào đó, nó cũng sẽ từ bỏ chúng ta. “Vị chúa tể không đáng tin cậy của sự chết chóc”, Shantideva nhận xét, “không chờ để coi mọi thứ nên làm hay không nên làm. Dù ốm đau hay khỏe mạnh, cuộc sống phù du này cũng không đáng tin”. Loại chất liệu tạo cho chúng ta có được khả năng của ý thức, tình yêu và sự tự do, nó cũng sẽ phá hủy chúng ta, xóa sạch nhân dạng sầu thảm của một sinh vật nhạy cảm với một lịch sử không thể lặp đi lặp lại, con người đã trở thành một vấn đề của chính mình.

Bệnh tật, tuổi tác và chết chóc là những hình thức của bạo lực bên trong, chúng tấn công mọi sinh vật; trong khi những tai họa thiên nhiên, sự tiêm nhiễm của vi rút,… đều là những thí dụ điển hình của bạo lực bên ngoài, chúng đe dọa tấn công từ mọi phía. Một thế giới được toàn cầu hóa và có mối liên hệ với nhau đã trở thành một vật thể thiên về những cơn bùng phát không cảnh báo trước. Theo cách mà Baudelaire không thể hình dung, chúng ta có thể cảm nhận tính không ổn định và dễ bị tổn thương của một phương thức sống mà chúng ta là một bộ phận phụ thuộc liên đới. Cho dù đó là sự xuất hiện của một loại vi rút, một lỗ thủng trong tầng ôzôn, thì những sự kiện này sẽ được biết đến một cách nhanh chóng và sinh động thông qua phương tiện truyền thông. Chúng không tác động đến sự tồn tại hay xảy ra một cách thường xuyên nhằm đe dọa chúng ta. Vũ khí hiệu quả nhất của Mara là duy trì một bầu không khí đầy sợ hãi.

Những tế bào ung thư và những quả bom hủy diệt cũng có thể chiếm cứ khoảng không gian của một sinh vật nào đó mà không được sự đồng ý của họ. Mỗi hành động bạo lực là một sự vi phạm tính toàn vẹn về mặt thể chất của tôi. Bất cứ ai hoặc bất cứ thứ gì tước đi quyền sử dụng khoảng không gian riêng của tôi đều xâm phạm đến tôi. Cách cư xử thô bạo đó là một dạng của sự chiếm đoạt, được ám chỉ bằng từ tiếng Pháp le viol (sự chiếm đoạt) và violer (chiếm đoạt).

Những hành động diệt chủng, lạm dụng trẻ em, đều phát xuất từ những con người có giáo dục, có văn hóa và tôn giáo. Ý muốn xâm phạm người khác ngấm ngầm, ẩn giấu phía sau những cánh cửa khép kín hoặc ngang bướng phơi bày dưới những cái tên của một điều tốt đẹp lớn hơn (sự tồn tại của một quốc gia hay niềm tin vào một tôn giáo), được che đậy phía sau vẻ bề ngoài tươi cười hay đạo đức giả. Khi những kẻ bất lương này bị lộ mặt thì cả thế giới ghét bỏ và khinh miệt họ, nhưng không nhận ra những nguyên nhân mà từ đó, phản ứng riêng của nó đã nảy sinh.

“Thật khó để yêu kính Thượng đế hơn là tin vào Người”, Baudelaire đã nói như vậy trong một lời mở đầu nào đó bị chối bỏ của ông.

Ngược lại, muốn loài người tin vào ma quỷ hơn là yêu thương nó thì còn khó hơn. Tất cả mọi người đều hợp với nó nhưng không có ai tin nó. Sự khôn khéo tuyệt vời của ma quỷ.

Có thể tôi hoàn toàn tin vào việc làm điều tốt và từ bỏ điều xấu xa, nhưng ý nghĩ và hành động của tôi cho thấy tôi hoàn toàn không làm gì cả. Trong trạng thái tĩnh lặng và cô độc của linh hồn, những thôi thúc không thể chấp nhận được đã cùng tồn tại với sự thương hại để hành động đúng lúc và ân cần. Cả hai đều đòi hỏi mối quan tâm như nhau. Tôi bị dao động, có lúc mệt mỏi vì tự căm ghét mình nhưng sau đó lại tiến gần đến trạng thái phấn khích của lòng trắc ẩn. Chính ở đây, ngay tại trung tâm của khoảng không gian bên trong này, lần đầu tiên chúng ta đối mặt với thách thức của việc sống chung với ma quỷ.

Hi vọng các bạn có thể ủng hộ trong khả năng, để giúp đỡ đội ngũ biên tập và chi phí duy trì máy chủ đang ngày một tăng. Mọi đóng góp xin gửi về:
Người nhận: Hoàng Nhật Minh
Số tài khoản: 103873878411
Ngân hàng: VietinBank